Sto, sto dwadzieścia a może więcej. Ile lat ma TPD?

W roku 2019 wszyscy działacze i członkowie Towarzystwa Przyjaciół Dzieci świętowali jubileusz 100-lecia istnienia i działalności naszego Towarzystwa, a w roku bieżącym 2024 obchodzimy 105-lecie działalności. Odbyło się wiele spotkań, zebrań i gali podczas, których wspominaliśmy działaczy TPD i ich inicjatywy na rzecz dzieci, rodzin, osób niepełnosprawnych i wszystkich potrzebujących pomocy i wsparcia. Jednak zanim doszło do świętowania jubileuszu wielu członków TPD zgłębiało dokumenty historyczne, żeby lepiej zapoznać się z działaniami prowadzonymi przez naszych poprzedników. Oprócz zasobów Archiwum Państwowego w Rzeszowie, gdzie udało mi się znaleźć wiele ciekawych dokumentów i odtworzyć fakty z działalności TPD, postanowiłem przeszukać zasoby internetu w poszukiwaniu informacji o działalności Towarzystwa. W XXI wieku dostęp do informacji jest o wiele łatwiejszy niż jeszcze 30 czy 40 lat temu ze względu na digitalizację wielu zasobów archiwalnych, które możemy przeglądać na własnym komputerze będąc w domu czy pracy.

Szczególną uwagę podczas moich poszukiwań informacji o TPD zwróciłem na zdigitalizowane dziennik i tygodniki  wydawane w Rzeszowie. Poszukiwałem w nich jakichkolwiek informacji o TPD, podejmowanych działaniach, osobach reprezentujących Towarzystwo lub nawet otrzymanych dotacjach czy darowiznach. Systematyczne przeglądanie tych wydawnictw zaczęło przynosić zaskakujące rezultaty, gdyż informacje o działalności Towarzystwa Przyjaciół Dzieci pojawiały się w wydaniach Głosu Rzeszowa czy Kuryera Rzeszowskiego z początku XX wieku, a nawet z końca XIX wieku.

Początki TPD w Galicji

Na terenach obecnego województwa podkarpackiego już w XIX wieku znaleźli się ludzie, którzy dbali o sprawy dzieci.  Choć oficjalnie powstanie TPD datuje się na rok 1919 to jednak znajdujemy dowody na to, że w Galicji i Rzeszowie TPD działało już o wiele wcześniej.

Towarzystwo Przyjaciół Dzieci rozpoczęło działalność m.in. w Rzeszowie i Łańcucie już w wieku XIX. W gazecie Kuryer Rzeszowski z 9 grudnia 1894 roku można było przeczytać, że Towarzystwo Przyjaciół Dzieci chce rozwinąć w Rzeszowie działalność na rzecz dzieci i wzmocnić się organizacyjnie przyjmując nowych członków, którym bliskie są sprawy dzieci. Będą to osoby zaangażowane w organizację koncertu, który odbył się 4 marca 1894r. Dochód z tego przedsięwzięcia został przeznaczony na rzecz Towarzystwa Przyjaciół Dzieci i zgodnie z decyzją z dnia 30 listopada 1894r. wydatkowany został na „zaopatrzenie na porę zimową mnóstwa dzieci ubogich, uczęszczających do tutejszych szkół miejskich: żeńskiej i męskiej, w odzież cieplejszą, aby im umożliwić korzystanie regularne z nauki elementarnej a tem samem przyczynić się do szerzenia oświaty ludowej w warstwach najuboższych.”[1]

W innej gazecie z 1898 roku „Głos Rzeszowski”, która była wydawana we Lwowie, znajdziemy informacje o organizacji „koncertu muzykalno-wokalnego z żywymi obrazami, tombolą i bufetem”, który odbył się 20 marca 1898 roku w gmachu „Sokoła” w Rzeszowie, a który zorganizował komitet pań na zasilenie funduszu miejscowego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Środki zebrane podczas koncerty w kwocie 401 złr (złotych reńskich) TPD przeznaczyło na zaopatrzenie w odzież i przybory do nauki dzieci uczęszczające do szkół miejskich w Rzeszowie. Koncert organizowano ze względu na to, że Towarzystwo wydatkowało już wszystkie posiadane środki i zaciągnęło nawet kredyt handlowy, aby przynajmniej dzieci najuboższe zaopatrzyć w odzież. Podczas koncertu, a w zasadzie zabawy organizowano też tombole, czyli loterię z fantami przekazanymi przez mieszkańców Rzeszowa.[2] Koncert wypadł niezwykle okazale i zgromadził prawie całą inteligencję miasta. Koncert zainicjowały i zorganizowały Amelia Powa i Helena Gotwaldowa, a prezesem Towarzystwa Przyjaciół Dzieci w Rzeszowie był w tym okresie Ks. Stanisław Gryziecki ( proboszcz rzeszowskiej parafii farna), natomiast sekretarzem Leon Urbański.[3]

Towarzystwo działało nie tylko w Rzeszowie, ale też w pobliskim Łańcucie gdzie ”Pod protektoratem Ekscelencji hr. Romanowej Potockiej na dochód Towarzystwa Przyjaciół Dzieci” odbył się w niedzielę 18 grudnia 1898 roku w sali Sokoła wieczór artystyczny Gustawa Fiszera.[4]

Również w Głosie Rzeszowa z roku 1898 znajdujemy informację, że Towarzystwo Przyjaciół Dzieci w Rzeszowie otrzymywało subwencje od rzeszowskiej Rady Miejskiej w wysokości 30 złr (złotych reńskich).[5] Niewielka zmianka znajduje się też w Głosie Rzeszowskim z dnia 25 grudnia 1897r. mówiąca o tym, że „Zamiast rozsyłania biletów noworocznych złożył p. nadradca Mossór w Administracyi Głosu Rzeszowskiego 2 złr. na Towarzystwo przyjaciół dzieci”.[6]

Kolejne dowody działalności Towarzystwa Przyjaciół Dzieci na terenach Rzeszowszczyzny już w XIX wieku znajdziemy w Roczniku Rymanowa Zdroju Tom IX 2006. W życiorysie księdza profesora Kazimierza Wais znajduje się informacja, że podczas posługi na parafii Łańcut (1890-1891) współpracował on z Elżbietą Potocką w ramach Towarzystwa Przyjaciół Dzieci.[7] Elżbieta Potocka była żoną Romana Potockiego – III ordynata łańcuckiego, posła na Sejm Krajowy Galicji. Elżbieta Potocka z domu Radziwiłłówna, córka ordynata nieświeskiego i kleckiego, Antoniego i Marii Doroty margrabianki de Castellane. Elżbieta była przyjaciółką cesarzowej Augusty.[8]

W 1913 roku Towarzystwo Przyjaciół Dzieci rozpoczęło też działalność w Krakowie na terenie zaboru Austriackiego, który był najbardziej liberalny i zapewniał pewną autonomię Galicji, co umożliwiło legalizację działalności TPD. W granicach Galicji znajdowało się również obecne województwo podkarpackie, a po uzyskaniu niepodległości tereny te wchodziły głównie w skład województwa lwowskiego oraz częściowo krakowskiego i lubelskiego.

Na podstawie przytoczonych faktów trzeba stwierdzić, że Towarzystwo Przyjaciół Dzieci rozpoczęło działalność już w wieku XIX jednak trudno jest w chwili obecnej podać konkretną datę, gdyż wymaga to pogłębionej analizy być może w archiwach Austriackich lub Węgierskich, gdzie będzie można odszukać wykazy organizacji i stowarzyszeń działających w zaborze. Trzeba pamiętać, że od roku 1867 na obszarze zaboru austriackiego istniała autonomia galicyjska, w której Polacy mieli największą swobodę językową i kulturalną spośród zaborów, aż do momentu uzyskania niepodległości. Większość ziem pozostających pod zaborem austriackim była zacofana gospodarczo. Rozwijała się natomiast w Galicji polska oświata, nauka i kultura ze swobodą, dużo większą niż w innych zaborach. Autonomia w Galicji dała Polakom warunki najkorzystniejsze od czasów Królestwa Polskiego co umożliwiało tworzenie formalnie lub nieformalnie stowarzyszeń i organizacji. Z tej możliwości skorzystali również działacze Towarzystwa Przyjaciół Dzieci tworząc towarzystwo, którego celem było działanie na rzecz dobra dzieci.

Autor: Grzegorz Piestrak

[1] Kuryer Rzeszowski 09 grudnia 1894r. Podkarpacka Biblioteka Cyfrowa.

[2] Głos Rzeszowski 13 marca 1898r. Podkarpacka Biblioteka Cyfrowa.

[3] Głos Rzeszowski 27 marca 1898r. Podkarpacka Biblioteka Cyfrowa.

[4] Głos Rzeszowski 18 grudnia 1898r. Podkarpacka Biblioteka Cyfrowa.

[5] Głos Rzeszowski 18 grudnia 1898r. Podkarpacka Biblioteka Cyfrowa.

[6] Głos Rzeszowski 25 grudnia 1897r. Podkarpacka Biblioteka Cyfrowa.

[7] Roczniku Rymanowa Zdroju Tom IX 2006. Podkarpacka Biblioteka Cyfrowa.

[8] https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_%C5%81a%C5%84cuta